1. Expertisecentrum Alcohol
  2. Items

Wat zijn de risico’s van alcoholgebruik rondom de zwangerschap?

Dit item maakt deel uit van dossier: Alcohol en zwangerschap
Ga direct naar achtergrondinformatie

Het gebruik van alcohol brengt risico’s met zich mee voor de moeder en het (on)geboren kind in de verschillende stadia van de zwangerschap. Wat zijn de risico’s in de periode vóór conceptie en hoe zit het eigenlijk met alcoholgebruik van de vader in deze periode? Welke risico’s lopen moeder en kind tijdens de zwangerschap en wat zijn de risico’s tijdens het geven van borstvoeding?

Risico’s van drinken vóór de zwangerschap

Risico’s van drinken vóór conceptie (vrouwen)

Alcoholgebruik vóór de zwangerschap kan schadelijk zijn voor de vruchtbaarheid. Hoe meer alcohol vrouwen drinken vóór de zwangerschap, hoe hoger het risico [1]. Als je vóór de zwangerschap regelmatig drinkt, kan het langer duren voor je zwanger wordt dan als je niet drinkt [2].

Er bestaan ook aanwijzingen dat alcoholgebruik van de vrouw vóór de zwangerschap het risico vergroot op problemen na de conceptie, zoals miskramen, vroeggeboorte of laag geboortegewicht [2].

Risico’s van drinken vóór conceptie (mannen)

Bij mannen kan alcoholgebruik in de periode vóór de bevruchting leiden tot een verminderde kwaliteit van het sperma op drie gebieden. Deze verminderde kwaliteit kan vervolgens weer leiden tot een verminderde vruchtbaarheid [3].

  • Minder vruchtbaar sperma
  • Minder spermacellen per ejaculatie
  • Meer abnormale spermacellen

Beter geen alcohol bij zwangerschapswens

In Nederland adviseren we mensen die zwanger willen worden om geen bier, wijn of sterke drank te drinken. Alcohol kan bij zowel mannen als vrouwen een negatief effect hebben op de vruchtbaarheid en de kans om zwanger te worden verkleinen. Bij vrouwen kan drinken vóór de zwangerschap ook het risico op problemen tijdens de zwangerschap vergroten en negatieve gevolgen hebben voor de ontwikkeling van het kind.

Risico’s van drinken tijdens de zwangerschap

Alcoholgebruik van de moeder tijdens de zwangerschap heeft invloed op de ontwikkeling van de foetus. Alcohol verhoogt het risico op een miskraam, vroeggeboorte of een laag geboortegewicht [4–6]. De negatieve effecten treden vooral op bij wekelijks of dagelijks alcoholgebruik.

Lees meer over alcohol en algemene lichamelijke gezondheid.

Eerste weken na bevruchting

In het beginstadium van de zwangerschap is de vrouw zich er vaak nog niet van bewust dat ze zwanger is [7]. Amerikaans onderzoek laat zien dat vrouwen zich gemiddeld pas 5,5 week na de bevruchting bewust zijn van hun zwangerschap [8]. Hierdoor ligt het alcoholgebruik in die eerste weken mogelijk hoger dan later in de zwangerschap [9]. Maar ook in deze eerste fase van ontwikkeling is er al gevaar van schade voor het kind aanwezig. En ook vóór de vorming van de placenta, in de eerste weken van de zwangerschap, kan alcoholgebruik al negatieve gevolgen hebben voor de ontwikkeling van het kind.

Wat doet de alcohol precies?

Na het drinken van bier, wijn of sterke drank komt de pure alcohol (ethanol) terecht in het bloed. Bij zwangere vrouwen komt het ethanol via de placenta terecht bij de foetus. Ook vóór de vorming van de placenta bereikt alcohol de foetus via het lichaamsvocht (onder andere bloed). Het alcoholvolumegehalte in het bloed van het kind is gelijk aan dat in het bloed van de moeder. Meer over de precieze werking van alcohol in het lichaam staat in het dossier Alcohol en lichamelijke gezondheid.

Alcohol is een giftige stof, die ook ‘teratogene’ effecten kan hebben (het veroorzaken van afwijkingen bij de foetus) [10]. Alcohol kan cellen in het zich ontwikkelende brein doden of zodanig manipuleren, dat de functie ervan verandert [10]. Verschillende recente onderzoeken laten zien dat alcoholgebruik tijdens de zwangerschap de ontwikkeling van de foetus daardoor op allerlei manieren negatief kan beïnvloeden.

Schade aan hersenen en zenuwstelsel door alcohol tijdens zwangerschap

De hersenen lopen tijdens de ontwikkeling van het ongeboren kind de grootste risico’s op schade door alcoholgebruik van de moeder [11]. Mogelijke gevolgen zijn o.a. een kleiner hersenvolume of schade aan de hersenbalk en daarmee aan de verbinding tussen beide hersenhelften. Ook het centrale zenuwstelsel van het kind kan schade oplopen [11]. Dit alles kan vervolgens weer verschillende negatieve gevolgen hebben voor het kind, ook voor de periode na de geboorte en later, tijdens het opgroeien.

  • Problemen in de fijne motoriek [11–13]
  • Mentale klachten [14]
  • Verschillende gedragsproblemen [15–17], zoals Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) [15]
  • Problemen bij de cognitieve ontwikkeling (het denkvermogen) [13], met als gevolg bijvoorbeeld een lager IQ [13] of verminderde schoolprestaties [18]

Andere negatieve gevolgen door alcohol tijdens de zwangerschap

Naast neurologische schade kan er ook op veel andere terreinen schade ontstaan tijdens de ontwikkeling van het kind.

  • Schade aan het hart- en vaatstelsel [19–20]
  • Stofwisselingsproblemen, zoals suikerziekte en obesitas [21]
  • Schade aan het immuunsysteem. Als het immuunsysteem niet goed werkt, is het kind op latere leeftijd vatbaarder voor infectieziekten [22].
  • Verschillende andere aandoeningen, waaronder incontinentie [23,24]

Advies: geen alcohol tijdens de zwangerschap

In Nederland adviseren we vrouwen om niet te drinken tijdens de zwangerschap om risico op schade aan het (on)geboren kind en problemen van het kind op latere leeftijd te voorkomen.

FASD en FAS

Foetal Alcohol Spectrum Disorder of FASD is de Engelse verzamelterm voor verschillende afwijkingen en complicaties die kinderen kunnen krijgen als gevolg van alcoholgebruik van hun moeder tijdens de zwangerschap. FAS of Foetaal Alcohol Syndroom is de ernstigste vorm van FASD. Kinderen met FASD hebben beperkingen op verschillende gebieden.

  • Groeiproblemen
  • Afwijkende gezichtsvorm
  • Neurologische afwijkingen
  • Gedragsproblemen

Vormen van FASD

Wanneer op alle hierboven genoemde terreinen afwijkingen bestaan wordt er gesproken van een volledige diagnose van het Foetaal Alcohol Syndroom (FAS). Daarnaast zijn er nog drie andere vormen van FASD [25].

  • Foetaal Alcohol Syndroom (FAS)
  • Gedeeltelijke FAS (partial FAS of pFAS)
  • Alcoholgerelateerde geboorteafwijkingen (alcohol related birth defects of ARBD)
  • Alcoholgerelateerde schade aan de hersenontwikkeling (alcohol related neurodevelopmental disorder of ARND)

Hoe vaak komen FASD en FAS voor?

Wereldwijd wordt het aantal kinderen dat met FASD wordt geboren geschat op 7,7 per 1.000 geboortes. In Europa is dit bijna drie keer zoveel: 19,8 kinderen per 1000 geboortes [26]. Het aantal kinderen met FAS wordt wereldwijd geschat op 14,6 per 10.000 geboortes [27]. Voor Nederland zijn er geen aparte cijfers beschikbaar.

NB: Deze cijfers zijn lastig te interpreteren omdat ze gebaseerd zijn op door de moeders zelf aangegeven alcoholgebruik. Als er niets bekend is over het alcoholgebruik van de moeder, wordt er bij deze symptomen waarschijnlijk niet aan FASD of FAS gedacht. Het is dus mogelijk dat FASD en FAS vaker voorkomen dan nu bekend is [26,27].

FAS en overmatig drinken of binge drinken

FASD en FAS zijn 100% te voorkomen door niet te drinken tijdens de zwangerschap [28]. De schade die alcohol kan aanbrengen tijdens de ontwikkeling van de foetus is niet meer terug te draaien [29]. Hoewel tal van studies de risico’s van alcoholgebruik tijdens de zwangerschap aantonen, is het nog onbekend wat precies het verband is tussen de hoeveelheid alcohol en de omvang van de schadelijke effecten [2]. Wel is duidelijk dat met name overmatig drinken (het drinken van meer dan 14 glazen per week) en binge drinken (het drinken van 5 of meer alcoholische dranken per gelegenheid) de kans op FAS sterk verhogen [27] (deze studie keek niet naar FASD).

Risico’s van drinken bij borstvoeding

Alcohol drinken tijdens de periode van het geven van borstvoeding brengt risico’s met zich mee.

Drinken van bier, wijn of sterke drank kan de borstvoeding remmen. Alcohol heeft namelijk een remmende werking op de hormonen die de afgifte van de moedermelk op gang brengen (toeschietreflex) [30].

De alcohol verspreidt zich door het lichaam van de moeder en komt via de moedermelk in het lichaam van het kind terecht. De alcoholconcentratie in moedermelk is net zo hoog als die in het bloed van de moeder [30]. Zolang er alcohol in het bloed zit, zit er dus alcohol in de moedermelk. Het duurt ongeveer 2 á 3 uur voordat de hoeveelheid alcohol van 1 standaardglas uit het bloed van de moeder is verdwenen. Dit hangt onder andere af van de alcoholopname en het gewicht van de moeder [31].

Alcohol kan ook een negatieve invloed hebben op het slaappatroon van het kind [30]. Daarnaast bestaan er aanwijzingen dat alcohol in de moedermelk mogelijk een negatieve invloed heeft op de hersenontwikkeling van het kind [32].

Advies: geen alcohol bij borstvoeding

In Nederland adviseren we vrouwen om geen alcohol te drinken in de periode dat ze borstvoeding geven. En als je toch drinkt is het belangrijk om per standaardglas alcohol 3 uur te wachten met het geven van borstvoeding of het afkolven van de moedermelk [33].

Hoeveel alcohol is te veel?

Alcoholgebruik door vrouwen en mannen kan in de periode vóór, tijdens en na de zwangerschap de risico’s vergroten op verschillende lichamelijke en psychische gevolgen voor het kind. Maar er is nog onvoldoende onderzoek gedaan om met zekerheid te kunnen vaststellen hoe groot die risico's precies zijn en wat de relatie is met de hoeveelheid alcohol.

Invloed van kleine hoeveelheden alcohol

In sommige onderzoeken zijn er aanwijzingen dat het gaat om een dosis-responseffect. Dat wil zeggen dat er een relatie is tussen de hoeveelheid alcohol en de grootte van de gevolgen en meer alcohol zou leiden tot grotere risico’s [1,2,6,20]. Maar dit is (nog) niet met zekerheid te zeggen [2,34].

In de meeste studies vinden we bij minder dan 1 drankje per week of bij af en toe drinken geen sterk verband met schadelijke effecten en soms zelfs tegenstrijdige resultaten. Het is lastig te voorspellen wat de gevolgen van kleine hoeveelheden alcohol zijn, ook omdat er zo veel verschillende factoren zijn die de gevolgen van alcoholgebruik tijdens de zwangerschap kunnen beïnvloeden [28]. Zo is het op dit moment nog onbekend hoe bijvoorbeeld genetische factoren invloed hebben op de mogelijke schadelijkheid van alcohol voor de foetus. Het gevolg van een dergelijke, individuele factor kan zijn dat een hoeveelheid alcohol die bij de ene vrouw schadelijk is, bij de andere nog niet voor schade zorgt [10].

Uit dierexperimenteel onderzoek blijkt dat een hoeveelheid alcohol die vergelijkbaar is met bijvoorbeeld drie of vier drankjes bij mensen, al schadelijke effecten heeft op de foetus [35–37]. Of deze bevindingen ook opgaan voor de mens kan niet met zekerheid worden gesteld.

Het enige wat we kunnen zeggen, is dat kleine hoeveelheden alcohol tijdens de zwangerschap subtiele en moeilijk waar te nemen negatieve effecten kunnen hebben op de ontwikkeling van de foetus [38]. Dit geldt voor alle stadia van de zwangerschap [37].

Advies Gezondheidsraad en WHO

Er kan dus niet worden gesproken van een algemene veilige hoeveelheid alcohol die vóór en tijdens de zwangerschap en tijdens het geven van borstvoeding zonder problemen kan worden gedronken [5,38]. Zowel de Nederlandse Gezondheidsraad [33] als de World Health Organization (WHO) [38] adviseren daarom om bij een zwangerschapswens, tijdens de zwangerschap en tijdens het geven van borstvoeding helemaal geen alcohol te drinken (de zogenaamde ‘nulnorm’).

Gerelateerde pagina's

Nieuws

Links

Referenties

  1. Fan, D., Liu, L., Xia, Q., Wang, W., Wu, S., Tian, G., Liu, Y., Ni, J., Wu, S., Guo, X., & Liu, Z. (2017). Female alcohol consumption and fecundability: A systematic review and dose-response meta-analysis. Scientific Reports, 7(1), 1–12. https://doi.org/10.1038/s41598-017-14261-8

  2. Oostingh, E. C., Hall, J., Koster, M. P. H., Grace, B., Jauniaux, E., & Steegers-Theunissen, R. P. M. (2019). The impact of maternal lifestyle factors on periconception outcomes: a systematic review of observational studies. Reproductive BioMedicine Online, 38(1), 77–94. https://doi.org/10.1016/j.rbmo.2018.09.015
  3. Ricci, E., Al Beitawi, S., Cipriani, S., Candiani, M., Chiaffarino, F., Viganò, P., Noli, S., & Parazzini, F. (2017). Semen quality and alcohol intake: a systematic review and meta-analysis. Reproductive BioMedicine Online, 34(1), 38–47. https://doi.org/10.1016/j.rbmo.2016.09.012
  4. Patra, J., Bakker, R., Irving, H., Jaddoe, V. W. V., Malini, S., & Rehm, J. (2011). Dose-response relationship between alcohol consumption before and during pregnancy and the risks of low birthweight, preterm birth and small for gestational age (SGA)-a systematic review and meta-analyses. BJOG: An International Journal of Obstetrics and Gynaecology, 118(12), 1411–1421. https://doi.org/10.1111/j.1471-0528.2011.03050.x
  5. Mamluk, L., Edwards, H. B., Savović, J., Leach, V., Jones, T., Moore, T. H. M., Ijaz, S., Lewis, S. J., Donovan, J. L., Lawlor, D., Smith, G. D., Fraser, A., & Zuccolo, L. (2017). Low alcohol consumption and pregnancy and childhood outcomes: Time to change guidelines indicating apparently “safe” levels of alcohol during pregnancy? A systematic review and meta-analyses. BMJ Open, 7(7).
  6. Sundermann, A. C., Zhao, S., Young, C. L., Lam, L. A., Jones, S. H., Velez Edwards, D. R., & Hartmann, K. E. (2019). Alcohol Use in Pregnancy and Miscarriage: A Systematic Review and Meta-Analysis. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, 43(8), 1606–1616. https://doi.org/10.1111/acer.14124
  7. Faun, H., van der Velden, M., van der Kemp, S. & Driessen, T. (2017). Alcohol en de kinderwens. Over alcoholgebruik tijdens de zwangerschap. Zoetermeer: Panteia.
  8. Branum, A. M., & Ahrens, K. A. (2017). Trends in Timing of Pregnancy Awareness Among US Women. Maternal and Child Health Journal, 21(4), 715–726.
  9. Pryor, J., Patrick, S. W., Sundermann, A. C., Wu, P., & Hartmann, K. E. (2017). Pregnancy intention and maternal alcohol consumption. Obstetrics and Gynecology, 129(4), 727–733. https://doi.org/10.1097/AOG.0000000000001933
  10. Mahnke, A. H., Adams, A. M., Wang, A. Z., & Miranda, R. C. (2019). Toxicant and teratogenic effects of prenatal alcohol. Current Opinion in Toxicology, 14, 29–34. https://doi.org/10.1016/j.cotox.2019.08.002
  11. Caputo, C., Wood, E., & Jabbour, L. (2016). Impact of fetal alcohol exposure on body systems: A systematic review. Birth Defects Research Part C - Embryo Today: Reviews, 108(2), 174–180. https://doi.org/10.1002/bdrc.21129
  12. Doney, R., Lucas, B. R., Jones, T., Howat, P., Sauer, K., & Elliott, E. J. (2014). Fine motor skills in children with prenatal alcohol exposure or fetal alcohol spectrum disorder. Journal of Developmental and Behavioral Pediatrics, 35(9), 598–609. https://doi.org/10.1097/DBP.0000000000000107
  13. Subramoney, S., Eastman, E., Adnams, C., Stein, D. J., & Donald, K. A. (2018). The Early Developmental Outcomes of Prenatal Alcohol Exposure: A Review. Frontiers in Neurology, 9(December). https://doi.org/10.3389/fneur.2018.01108
  14. Easey, K. E., Dyer, M. L., Timpson, N. J., & Munafò, M. R. (2019). Prenatal alcohol exposure and offspring mental health: A systematic review. Drug and Alcohol Dependence, 197(November 2018), 344–353. https://doi.org/10.1016/j.drugalcdep.2019.01.007
  15. Huizink, A. C., & Mulder, E. J. H. (2006). Maternal smoking, drinking or cannabis use during pregnancy and neurobehavioral and cognitive functioning in human offspring. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 30(1), 24–41. https://doi.org/10.1016/j.neubiorev.2005.04.005
  16. Khoury, J. E., Milligan, K., & Girard, T. A. (2015). Executive Functioning in Children and Adolescents Prenatally Exposed to Alcohol: A Meta-Analytic Review. Neuropsychology Review, 25(2), 149–170. https://doi.org/10.1007/s11065-015-9289-6
  17. Ruisch, I. H., Dietrich, A., Glennon, J. C., Buitelaar, J. K., & Hoekstra, P. J. (2018). Maternal substance use during pregnancy and offspring conduct problems: A meta-analysis. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 84(July 2017), 325–336. https://doi.org/10.1016/j.neubiorev.2017.08.014
  18. Zuccolo, L., Lewis, S. J., Smith, G. D., Saya, K., Draper, E. S., Fraser, R., Barrow, M., Alati, R., Ring, S., Macleod, J., Golding, J., Heron, J., & Gray, R. (2013). Prenatal alcohol exposure and offspring cognition and school performance. A mendelian randomization natural experiment. International Journal of Epidemiology, 42(5), 1358–1370. https://doi.org/10.1093/ije/dyt172
  19. Reid, N., Akison, L. K., Hoy, W., & Moritz, K. M. (2019). Adverse Health Outcomes Associated With Fetal Alcohol Exposure: A Systematic Review Focused on Cardio-Renal Outcomes. Journal of Studies on Alcohol and Drugs, 80(5), 515–523.
  20. Zhang, S., Wang, L., Yang, T., Chen, L., Zhao, L., Wang, T., Chen, L., Ye, Z., Zheng, Z., & Qin, J. (2019). Parental alcohol consumption and the risk of congenital heart diseases in offspring: An updated systematic review and meta-analysis. European Journal of Preventive Cardiology, 204748731987453.
  21. Akison, L. K., Reid, N., Wyllie, M., & Moritz, K. M. (2019). Adverse Health Outcomes in Offspring Associated With Fetal Alcohol Exposure: A Systematic Review of Clinical and Preclinical Studies With a Focus on Metabolic and Body Composition Outcomes. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, 43(7), 1324–1343. https://doi.org/10.1111/acer.14078
  22. Reid, N., Moritz, K. M., & Akison, L. K. (2019). Adverse health outcomes associated with fetal alcohol exposure: A systematic review focused on immune‐related outcomes. Pediatric Allergy and Immunology, June, 1–10. https://doi.org/10.1111/pai.13099
  23. Roozen, S., Dylag, K. A., Przybyszewska, K., Niemczyk, J., von Gontard, A., Peters, G. J. Y., Kok, G., & Curfs, L. (2020). Incontinence in persons with fetal alcohol spectrum disorders: a polish cohort. Journal of Pediatric Urology, 16(3), 386.e1-386.e11. https://doi.org/10.1016/j.jpurol.2020.02.012
  24. Popova, S., Lange, S., Shield, K., Mihic, A., Chudley, A. E., Mukherjee, R. A. S., Bekmuradov, D., & Rehm, J. (2016). Comorbidity of fetal alcohol spectrum disorder: A systematic review and meta-analysis. The Lancet, 387(10022), 978–987. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(15)01345-8
  25. Denny, L. A., Coles, S., & Blitz, R. (2017). Fetal Alcohol Syndrome and Fetal Alcohol Spectrum Disorders. American Family Physician, 96(8), 515–522. https://doi.org/10.1002/9780470893159.ch25
  26. Lange, S., Probst, C., Gmel, G., Rehm, J., Burd, L., & Popova, S. (2017). Global prevalence of fetal alcohol spectrum disorder among children and youth: A systematic review and meta-analysis. JAMA Pediatrics, 171(10), 948–956. https://doi.org/10.1001/jamapediatrics.2017.1919
  27. Popova, S., Lange, S., Probst, C., Gmel, G., & Rehm, J. (2017). Estimation of national, regional, and global prevalence of alcohol use during pregnancy and fetal alcohol syndrome: a systematic review and meta-analysis. The Lancet Global Health, 5(3), e290–e299. https://doi.org/10.1016/S2214-109X(17)30021-9
  28. Roozen, S., Kok, G., & Curfs, L. (2017). Fetal Alcohol Spectrum Disorders: Knowledge Synthesis.
  29. Joya, X., Garcia-Algar, O., Salat-Batlle, J., Pujades, C., & Vall, O. (2015). Advances in the development of novel antioxidant therapies as an approach for fetal alcohol syndrome prevention. Birth Defects Research Part A - Clinical and Molecular Teratology, 103(3), 163–177. https://doi.org/10.1002/bdra.23290
  30. Giglia, R., & Binns, C. (2006). Alcohol and lactation: A systematic review. Nutrition and Dietetics, 63(2), 103–116. https://doi.org/10.1111/j.1747-0080.2006.00056.x
  31. Haastrup, M. B., Pottegård, A., & Damkier, P. (2014). Alcohol and Breastfeeding. In Basic and Clinical Pharmacology and Toxicology (Vol. 114, Issue 2, pp. 168–173). https://doi.org/10.1111/bcpt.12149
  32. Gibson, L., & Porter, M. (2018). Drinking or smoking while breastfeeding and later cognition in children. Pediatrics, 142(2). https://doi.org/10.1542/peds.2017-4266
  33. Gezondheidsraad (2005). ‘Dossier Risico’s van alcoholgebruik bij conceptie, zwangerschap en borstvoeding’. Gezondheidsraad: Den Haag. https://www.gezondheidsraad.nl/documenten/adviezen/2005/01/27/risico%E2%80%99s-van-alcoholgebruik-bij-conceptie-zwangerschap-en-borstvoeding
  34. Roozen, S., Peters, G. J. Y., Kok, G., Townend, D., Nijhuis, J., Koek, G., & Curfs, L. (2018). Systematic literature review on which maternal alcohol behaviours are related to fetal alcohol spectrum disorders (FASD). BMJ Open, 8(12). https://doi.org/10.1136/bmjopen-2018-022578
  35. Young, C., & Olney, J. W. (2006). Neuroapoptosis in the infant mouse brain triggered by a transient small increase in blood alcohol concentration. Neurobiology of Disease, 22(3), 548–554. https://doi.org/10.1016/j.nbd.2005.12.015
  36. Comasco, E., Rangmar, J., Eriksson, U. J., & Oreland, L. (2018). Neurological and neuropsychological effects of low and moderate prenatal alcohol exposure. Acta Physiologica, 222(1), 1–18. https://doi.org/10.1111/apha.12892
  37. Sulik, K. K. (2014). Fetal alcohol spectrum disorder: Pathogenesis and mechanisms. In Handbook of Clinical Neurology (1st ed., Vol. 125). Elsevier B.V. https://doi.org/10.1016/B978-0-444-62619-6.00026-4
  38. Charness, M. E., Riley, E. P., & Sowell, E. R. (2016). Drinking During Pregnancy and the Developing Brain: Is Any Amount Safe? Trends in Cognitive Sciences, 20(2), 80–82. https://doi.org/10.1016/j.tics.2015.09.011

Laatst gewijzigd: dinsdag 2 november 2021 14:04